small-banner-autism

ΔΙΑΤΑΡΑΧΕΣ ΤΟΥ ΦΑΣΜΑΤΟΣ ΤΟΥ ΑΥΤΙΣΜΟΥ

ΒΑΣΙΚΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΤΟΥ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑΤΟΣ TEACCH

Βάγια Α. Παπαγεωργίου – Παιδοψυχίατρος

Ειδικός TEACCH – Σύμβουλος Αυτισμού

τ. Επίκουρος Καθηγήτρια Παιδοψυχιατρικής

 

Ορισμός

Ο αυτισμός είναι ο κύριος εκπρόσωπος των διάχυτων αναπτυξιακών διαταραχών. Πρόκειται για σοβαρές νευροψυχιατρικές διαταραχές, που οφείλονται σε δυσλειτουρ-γία του εγκεφάλου και διαρκούν ολόκληρη τη ζωή. Χαρακτηρίζονται από ιδιαίτερες ποιοτικές αποκλίσεις στους τομείς της αμοιβαίας κοινωνικής αλληλεπίδρασης και δημιουργίας σχέσης, της λεκτικής και μη-λεκτικής επικοινωνίας, της σκέψης-φαντασίας και της συμπεριφοράς (Wing 1996; APA 1994; WHO 1992).

Ο αυτισμός είναι αναπτυξιακή διαταραχή. Επηρεάζει την ανάπτυξη η οποία απο-κλίνει από τη φυσιολογική πορεία, ενώ η ανάπτυξη επηρεάζει την εκδήλωση των συμπτωμάτων και την κλινική εικόνα του αυτισμού. Τα συμπτώματα ποικίλουν ανάλογα με την ηλικία, τη σοβαρότητα του αυτισμού, τη συνύπαρξη άλλων διατα-ραχών, την ιδιοσυγκρασία του ατόμου και παράγοντες του περιβάλλοντος (Wing 1996).

Κεντρικά χαρακτηριστικά του αυτισμού που οφείλονται στις βασικές δυσκολίες είναι η διαφορετική πορεία της ανάπτυξης, ο διαφορετικός τρόπος σκέψης και η δια-φορετική αντίληψη – οπτική γωνία για τον κόσμο. Άλλοι παράγοντες που επηρεάζουν  τη μοναδική ποικιλομορφία από άτομο σε άτομο είναι και οι αισθητηριακές δυσ-λειτουργίες που οφείλονται σε διαφορετική επεξεργασία ερεθισμάτων και το ανομοι-ογενές προφίλ δεξιοτήτων στο ίδιο το άτομο.

 

Πώς θα βοηθηθεί να λειτουργήσει ένα άτομο με αυτισμό σ’ ένα μη αυτιστικό κόσμο:

 

Με τα σημερινά δεδομένα, δεν υπάρχει γνωστή θεραπεία, με την έννοια της φυσιολογικοποίησης. Ωστόσο, πολλά είναι γνωστά για τον τρόπο με τον οποίο μπορεί να προωθηθεί η κατανόηση του κόσμου και η προσαρμοστική λειτουργία, ανάλογα με το άτομο. Η αντιμετώπιση των βασικών δυσκολιών του αυτισμού συνεχίζει να είναι ψυχο-εκπαιδευτική και εστιάζεται στην εκπαίδευση σε δεξιότητες ζωής, η οποία σκοπό έχει:

Ωστόσο, η απάντηση στα ερωτήματα ‘τι είδους εκπαίδευση’, ‘σε τι πλαίσιο εκπαί-δευσης’ και ‘πως μπορεί να επιτευχθεί η γενίκευση της γνώσης’ στα άτομα με αυτισμό, απαιτούν συγκεκριμένες απαντήσεις. Η εκπαίδευση των ατόμων με αυτισμό είναι δυνατή όταν στηρίζεται:

Όλες οι επιτυχημένες ψυχο-εκπαιδευτικές προσεγγίσεις αντιμετώπισης των βασι-κών δυσκολιών του αυτισμού στηρίζονται σήμερα στη δόμηση και στην οργάνωση του περιβάλλοντος και των ερεθισμάτων. Χαρακτηριστικό, πρωτοποριακό, παρά-δειγμα αποτελεί η δομημένη διδασκαλία (structured teaching), όπως εφαρμόζεται από το πρόγραμμα TEACCH (Treatment and Education of Autistic and Communication Handicapped Children) στο Πανεπιστήμιο της Β. Καρολίνας των ΗΠΑ.

Το πρόγραμμα  TEACCH είναι προσέγγιση ζωής που εστιάζεται στην ανάπτυξη των δεξιοτήτων οι οποίες διασφαλίζουν στο άτομο με αυτισμό παραγωγική ζωή μέσα στο κοινωνικό σύνολο. Για την επίτευξη αυτού του σκοπού έχουν αναπτυχθεί, στα πλαίσια του προγράμματος, οι απαραίτητες δομές και υπηρεσίες που παρέχουν διάγνωση, θεραπευτική αντιμετώπιση, εκπαίδευση δασκάλων, γονέων και επαγ-γελματιών υγείας, καθώς και τάξεις στα σχολεία της περιοχής για παιδιά με αυτισμό με εκπαιδευμένους δασκάλους και δομές ανεξάρτητης διαβίωσης. Η εκπαίδευση της κοινωνίας και η εργασία με κατάλληλη υποστήριξη, ανάλογα με τις ανάγκες του ατόμου, αποτελούν μέρος του προγράμματος (Schopler, 1997).

 

Η Προσέγγιση TEACCH

Η προσέγγιση TEACCH εστιάζεται στο άτομο με αυτισμό και στη δημιουργία εκπαιδευτικού προγράμματος ανάλογα με τις δεξιότητες, τα ενδιαφέροντα και τις ανάγκες του. Προτεραιότητα του προγράμματος  είναι η ‘έμφαση στο άτομο’, η κατανόηση της ιδιαίτερης φύσης του αυτισμού, η εφαρμογή κατάλληλων προσαρμογών και η εκτεταμένη στρατηγική παρέμβασης, η οποία στηρίζεται στις υπάρχουσες δεξιότητες και στα ενδιαφέροντα του ατόμου (Schopler, 1997).

‘Έμφαση στο άτομο’ σημαίνει ότι προτεραιότητα είναι το άτομο αυτό καθ’ αυτό και όχι κάποια συγκεκριμένη προσέγγιση-φιλοσοφία όπως η ενσωμάτωση, η διευκολυνόμενη επικοινωνία ή οποιαδήποτε άλλη. Η εξατομικευμένη αξιολόγηση είναι κεντρική για την κατανόηση του συγκεκριμένου ατόμου και της κουλτούρας του αυτισμού (Mesibov, 1995). Ο όρος αυτός υπονοεί ότι τα άτομα με αυτισμό αποτελούν ιδιαίτερη ομάδα με κοινά διαφορετικά χαρακτηριστικά, τα οποία δεν είναι κατώτερα από τα χαρακτηριστικά των υπόλοιπων ατόμων. Η έμφαση στην αξιολόγηση και στην κουλτούρα του αυτισμού απαιτεί κατανόηση των ατόμων με αυτισμό ακριβώς όπως είναι και δημιουργία εκπαιδευτικού προγράμματος ανάλογου της λειτουργικότητας του κάθε ατόμου. Αυτό δεν σημαίνει υψηλότερες ή χαμηλότερες προσδοκίες, αλλά ότι αρχίζει κανείς από το σημείο στο οποίο βρίσκεται το άτομο  και το βοηθά να εξε-λιχθεί, όσο είναι δυνατόν. Η προσέγγιση αυτή διαφέρει από το μοντέλο της ‘φυσιο-λογικοποίησης’ της συμπεριφοράς για όλους, που απαιτεί την προσαρμογή του ατόμου με αυτισμό, είτε είναι δυνατή είτε όχι.

Η δομημένη διδασκαλία, ψυχο-εκπαιδευτική στρατηγική που εφαρμόζεται από το πρόγραμμα TEACCH, είναι σημαντική προτεραιότητα, όπως φάνηκε από την έρευνα  και από την κλινική εμπειρία, που ταιριάζει  με την κουλτούρα του αυτισμού πιο αποτελεσματικά από άλλες τεχνικές (Mesibov, 1995). Η οργάνωση του φυσικού περιβάλλοντος, η δημιουργία ατομικού προγράμματος και συστήματος εργασίας, η σαφήνεια των προσδοκιών και η οπτική οργάνωση των υλικών εκπαίδευσης, αποδεί-χθηκε ότι είναι αποτελεσματικοί τρόποι ανάπτυξης δεξιοτήτων που επιτρέπουν στο άτομο να τους χρησιμοποιεί, ανεξάρτητα από την καθοδήγηση των ενηλίκων (Schopler, 1997).  Οι προτεραιότητες αυτές είναι ιδιαίτερα σημαντικές για τα άτομα με αυτισμό τα οποία μένουν, συνήθως, πίσω εξαιτίας της αδυναμίας τους να εργαστούν ανεξάρτητα σε διαφορετικά πλαίσια και καταστάσεις. Η δομημένη διδασκαλία δεν προσδιορίζει που πρέπει να εκπαιδεύονται τα άτομα με αυτισμό. Η απόφαση αυτή στηρίζεται στις δεξιότητες και στις ανάγκες του κάθε ατόμου. Μερικά άτομα μπορούν να λειτουργήσουν αποτελεσματικά και να ωφεληθούν από το πρό-γραμμα της γενικής εκπαίδευσης, ενώ άλλα έχουν ανάγκη από τάξεις ειδικής αγωγής για όλη την ημέρα ή μέρος τη ημέρας, στις οποίες το προσωπικό και το εκπαιδευτικό πρόγραμμα οργανώνονται ώστε να ανταποκρίνονται στις ανάγκες του ατόμου.

Η ενίσχυση των δυνατοτήτων και των ενδιαφερόντων σε αντίθεση με την έμφαση στις δυσκολίες, είναι μια άλλη σημαντική προτεραιότητα. Κάθε λειτουργικό πρό-γραμμα για άτομα με αναπηρίες πρέπει, προφανώς, να διατηρήσει κάποια ισορροπία μεταξύ της ανάπτυξης δεξιοτήτων και της αποκατάστασης των δυσκολιών. Στον τομέα αυτό η προσέγγιση TEACCH  δεν διαφέρει από άλλα προγράμματα. Από την άλλη μεριά, τα περισσότερα προγράμματα που ασχολούνται με αναπτυξιακές διαταραχές, δίνουν έμφαση στην αποκατάσταση των ελλειμμάτων και εστιάζουν όλες τις προσπάθειές τους σ’ αυτό το σκοπό. Η προσέγγιση TEACCH, σεβόμενη την κουλτούρα του αυτισμού, αναγνωρίζει ότι οι διαφορές των ατόμων με αυτισμό  από τους υπόλοιπους μπορεί, μερικές φορές, να είναι προς όφελός τους. Οι καλές οπτικές δεξιότητες επεξεργασίας πληροφοριών, η έμφαση στη λεπτομέρεια, η μνήμη και άλ-λες δεξιότητες, μπορεί να αποτελέσουν την βάση για επιτυχή λειτουργικότητα στην ενήλικη ζωή. Η προσέγγιση αναγνωρίζει επίσης ότι η αξιοποίηση των ενδιαφερό-ντων, ακόμη κι όταν είναι περίεργα από τη δική μας οπτική γωνία, βοηθά στην ενίσχυση του κινήτρου και της κατανόησης αυτού που κάνουν. Οι στρατηγικές αυτές ενισχύουν τις προσπάθειες θετικής και παραγωγικής εκπαίδευσης των ατόμων με αυτισμό, χωρίς να ασκούν πίεση, να εξαναγκάζουν και να κατευθύνουν  με τρόπους που δεν κατανοεί το άτομο και δεν το ενδιαφέρουν.

Η προσέγγιση TEACCH είναι ευρεία και λαμβάνει υπόψη όλους τους τομείς της ζωής του ατόμου και της οικογένειας (Marcus et al. 1993). Ενισχύονται οι δεξιότητες ανεξάρτητης εργασίας αλλά αναγνωρίζεται ταυτόχρονα ότι η ζωή δεν είναι μόνο εργασία. Επιπλέον, οι δεξιότητες επικοινωνίας και οργάνωσης του ελεύθερου χρόνου μπορούν  είναι σημαντικές για την ποιότητα ζωής του ατόμου και μπορούν να μαθευτούν. Σημαντικό μέρος της προσέγγισης είναι επίσης η εξέλιξη των δεξιοτήτων επικοινωνίας και κοινωνικότητας και η καλλιέργεια ενδιαφερόντων στον ελεύθερο χρόνο.

Η εφαρμογή των τεχνικών που χρησιμοποιούνται από το πρόγραμμα TEACCH είναι δυνατή σε όλα τα περιβάλλοντα, σε όλες τις ηλικίες, σε όλες τις δομές που ασχολούνται με άτομα με αυτισμό. Οι ανάγκες των ατόμων καλύπτονται με συντο-νισμό, προγραμματισμό και συνεργασία που στηρίζονται σε σταθερές αρχές, σε όλη τη διάρκεια της ζωής. Για το λόγο αυτό το πρόγραμμα TEACCH εστιάζεται στη διατήρηση της συνέχειας της προσέγγισης, ενώ παράλληλα ενσωματώνει νέες ιδέες σταδιακά και προσεχτικά, μόνο όταν αποδεικνύεται ότι είναι αποτελεσματικές. Οι αρχές του προγράμματος TEACCH δοκιμάστηκαν από το 1974 έως σήμερα και αποδείχθηκαν αποτελεσματικές με την πάροδο του χρόνου. Πολλά από τα άτομα που ενηλικιώθηκαν μ’ αυτές τις αρχές είναι τώρα παραγωγικοί ενήλικες, με πλούσια σε νόημα ζωή (Schopler, 1997).

 

Τα Βασικά Στοιχεία της Δομημένης Εκπαίδευσης

Τα βασικά στοιχεία της δομημένης διδασκαλίας, όπως εφαρμόζεται από το πρόγραμμα TEACCH  είναι (Schopler, 1997):

 

Ι. Δόμηση του Φυσικού περιβάλλοντος

Ο όρος αναφέρεται στον τρόπο με τον οποίο οργανώνονται ο χώρος, τα έπιπλα και τα υλικά στο σχολείο, στο σπίτι ή σε άλλο περιβάλλον στο οποίο ζει ή εργάζεται το άτομο. Ουσιαστικό στοιχείο είναι η μείωση, κατά το δυνατόν, των ακουστικών και οπτικών διασπάσεων (Faherty, 2000).

Τα άτομα με αυτισμό έχουν την τάση να εστιάζουν την προσοχή τους σε λεπτο-μέρειες, αλλά αδυνατούν να τις συσχετίσουν κατάλληλα ώστε να αντιληφθούν το νόημα των γεγονότων. Η προσπάθεια οργάνωσης του περιβάλλοντος σκοπό έχει να προωθήσει την κατανόηση του ατόμου και να μειώσει τα προβλήματα συμπεριφοράς, τα οποία είναι αποτέλεσμα της ελλιπούς κατανόησης. Η φυσική δόμηση δίνει νόημα στο περιβάλλον και στο συγκεκριμένο χώρο. Είναι ο πιο ξεκάθαρος τρόπος για να αρχίσει το άτομο να κατανοεί και να μαθαίνει.

Η φυσική δόμηση-οργάνωση του χώρου και η οργάνωση βασικών περιοχών εκπαίδευσης βοηθά το άτομο να κατανοήσει ΠΟΥ γίνεται ΤΙ. Έτσι στην τάξη ή στο χώρο εργασίας υπάρχει συγκεκριμένος χώρος ατομικής ή ομαδικής εργασίας, χώρος ελεύθερων δραστηριοτήτων, παιχνιδιού και άλλων. Τα βασικά στοιχεία της δόμησης του περιβάλλοντος είναι τα ακόλουθα:

 

Α. Θέτει σαφή φυσικά και οπτικά όρια

Τα όρια βοηθούν το άτομο να κατανοήσει που αρχίζει και που τελειώνει ένας συγκεκριμένος χώρος-περιοχή. Τα όρια δημιουργούν πλαίσιο και μοιράζουν το περι-βάλλον με τρόπο που βοηθά το άτομο να εντοπίσει το νόημα συγκεκριμένων περιοχών.

Β. Μειώνει τις Οπτικές και Ακουστικές Διασπάσεις

Βοηθά το άτομο να εστιαστεί στο νόημα μιας κατάστασης παρά στις λεπτομέρειες και να εστιάσει την προσοχή του στις σχετικές παρά στις άσχετες πληροφορίες. Η οργάνωση του χώρου ανεξάρτητης ατομικής εργασίας του μαθητή-ατόμου απαιτεί ιδιαίτερη προσοχή.

Γ. Διευκρινίζει τις Περιοχές της Τάξης ή του Χώρου Εργασίας

  1. Εργασία ή ελεύθερος χρόνος
  2. Ανεξάρτητη δραστηριότητα ή κατευθυνόμενη από τον εκπαιδευτή
  1. Ατομική ή ομαδική δραστηριότητα

Δ. Εξατομίκευση

  1. Η φυσική δόμηση διευκρινίζει ότι δεν είναι σαφές; Προσπαθήστε να το διευκρινίσετε μέσω της φυσικής δόμησης
  2. Προβλέψτε ένα χώρο-περιοχή ηρεμίας και ασφάλειας

ΙΙ. Ατομικό Πρόγραμμα

Το ατομικό πρόγραμμα κατασκευασμένο ειδικά για το συγκεκριμένο άτομο, δείχνει τι δραστηριότητες και τι γεγονότα θα συμβούν, με ποια σειρά. Το πρόγραμμα είναι οπτικό, με αντικείμενα, φωτογραφίες, σκίτσα ή λέξεις, ανάλογα με το επίπεδο του ατόμου. Οργανώνει τη σκέψη του  ενισχύοντας την έννοια των διαφορετικών γεγο-νότων, πότε αρχίζουν και πότε τελειώνουν (Faherty, 2000).

Οι μεταβάσεις από ένα χώρο στον άλλο, από μια δραστηριότητα σε άλλη, είναι δύ-σκολες για τα άτομα με αυτισμό, επειδή σημαίνουν αλλαγή. Το πρόγραμμα βοηθά το άτομο να προβλέψει τις μεταβάσεις (αλλαγές) και να κατανοήσει τι ακολουθεί μετά. Οι απρόβλεπτες αλλαγές προκαλούν  αντίσταση-αντίδραση. Με το πρόγραμμα γίνο-νται προβλέψιμες. Οι αλλαγές και οι μεταβάσεις γίνονται πιο εύκολες με το πρόγραμμα που είναι συγκεκριμένο σημείο αναφοράς και χρησιμοποιείται, τελικά, για την εκπαίδευση στην ευελιξία.

Οργανώνεται με φορά από πάνω προς τα κάτω ή από αριστερά προς τα δεξιά. Κάθε άτομο πρέπει να έχει το δικό του πρόγραμμα. Επίσης εκπαιδεύεται σ’ ένα τρόπο-μέσο-σύνθημα για να χειρίζεται ή να σημειώνει στο πρόγραμμα με τρόπο που δείχνει πότε τελειώνει κάθε δραστηριότητα.

Α. Τύποι Προγραμμάτων

  1. Με αντικείμενα
  2. Με φωτογραφίες
  3. Με σκίτσα
  4. Με σκίτσα και λέξεις
  5. Με λέξεις ή φράσεις

Β. Εξατομίκευση για τη Μεγαλύτερη δυνατή Ανεξαρτησία

  1. Οπτικό σύνθημα: αντικείμενα, φωτογραφίες, σκίτσα, λέξεις, φράσεις
  2. Μέγεθος του Προγράμματος: Για μέρος τη ημέρας ή ολόκληρη την ημέρα
  3. Τοποθεσία του Προγράμματος: Σταθερό ή μετακινούμενο
  4. Χρήση σε άλλους χώρους (σπίτι, εργασία, κ.λ.π.)

ΙΙΙ. Ατομικό Σύστημα Εργασίας

Η εκπαίδευση σε δεξιότητες οργανωμένης, παραγωγικής και ανεξάρτητης εργασίας είναι, συνήθως, δύσκολη στα άτομα με αυτισμό. Το σύστημα εργασίας είναι ένα μέσο που βοηθά το άτομο να αντιληφθεί, να επεξεργαστεί και να κατανοήσει τις προσ-δοκίες. Ακολουθώντας το σύστημα εργασίας, το άτομο εκπαιδεύεται στην κατά-κτηση δεξιοτήτων ανεξάρτητης εργασίας. Το σύστημα εργασίας χρησιμοποιείται για τις εργασίες-δραστηριότητες στην τάξη, στο σπίτι, στο χώρο εργασίας και δίνει τέσσερις σημαντικές πληροφορίες:

  1. Πόση δουλειά;
  2. Τι δουλειά;
  3. Πότε τελειώνει (η έννοια του τέλους οργανώνει και κινητοποιεί)
  4. Τι θα συμβεί μετά;

Η εμπειρία του προγράμματος TEACCH δείχνει ότι οι δεξιότητες οργάνωσης, η ανεξάρτητη λειτουργικότητα και η παραγωγικότητα αυξάνουν όταν παρέχεται στο άτομο  ένας ξεκάθαρος τρόπος ώστε να κατανοεί πόση δουλειά αναμένεται να κάνει και πότε τελειώνει (Schopler, 1997). Το σύστημα εργασίας κάνει σαφείς τις προσ-δοκίες και την έννοια της ολοκλήρωσης, του τέλους (Faherty, 2000).

Α. Τύποι Συστήματος Εργασίας

  1. Ταυτοποίηση:  αντικειμένων, χρωμάτων, σχημάτων, γραμμάτων, αριθμών
  2. Γραπτή λίστα

Β. Εξατομίκευση

  1. Οπτικό σύνθημα: αντικείμενα, φωτογραφίες, σκίτσα, λέξεις
  2. Μέγεθος: για ολόκληρη την ημέρα ή μέρη της ημέρας
  3. Τοποθεσία: χωριστά ή μαζί με το ατομικό πρόγραμμα

IV. Οπτική Δόμηση του Περιβάλλοντος και των Δραστηριοτήτων

Εκπαιδεύστε το άτομο να χρησιμοποιεί οπτικές μεθόδους ώστε να αξιοποιεί τις οπτικές του δεξιότητες και να μειώνει τα προβλήματα από την επεξεργασία των ακουστικών πληροφοριών. Παρουσιάστε τις πληροφορίες με οπτικό τρόπο. Εκπαι-δεύστε το άτομο ώστε να γίνει ανεξάρτητο και οργανωμένο, δείχνοντάς του πώς να ανατρέχει και να χρησιμοποιεί σημαντικές οπτικές πληροφορίες. Η οπτική δόμηση προωθεί τη χρήση μεθόδων οπτικής οργάνωσης στην ενήλικη ζωή (Faherty, 2000, 2010).

Α. Οπτικές Οδηγίες: ‘Λένε’ με οπτικό τρόπο στο άτομο τη συνέχεια-σειρά για την ολοκλήρωση μιας δραστηριότητας. Οι οπτικές οδηγίες το βοηθούν να οργανώσει μια σειρά από διαφορετικά στάδια ώστε να επιτύχει ένα συγκεκριμένο, επιθυμητό αποτέλεσμα. Εκπαιδεύοντας το άτομο να ακολουθεί τις οπτικές οδηγίες, μαθαίνει να δέχεται τις αλλαγές και να είναι ευέλικτο και ικανό να εργάζεται με διαφορετικά υλικά για να επιτύχει διαφορετικά αποτελέσματα. Η απλή παρουσία και μόνο των οπτικών οδηγιών κάνει σαφές το νόημα της δραστηριότητας. Λειτουργεί όπως το σύστημα εργασίας και μπορεί να εφαρμοστεί:

  1. Στα σχολικά καθήκοντα
  2. Για την εκπαίδευση σε κανόνες και προσδοκίες
  3. Στην οργάνωση εαυτού, υλικών. κ.λ.π.
  4. Σε καθήκοντα στο σπίτι

Β. Οπτική Οργάνωση: Οργανώνει τις λεπτομέρειες και τα υλικά για να ρυθμίσει τα αισθητηριακά ερεθίσματα και τις πληροφορίες και να βοηθήσει το άτομο να κατα-νοήσει (οργάνωση γραφείου, κουτιά, οργάνωση κατά τη διάρκεια της εργασίας-τι χρειάζεται για συγκεκριμένες εργασίες, που μπαίνουν μολύβια, ψαλίδι, χαρτί, κ.λ.π.). Μπορεί να χρειαστεί εκπαίδευση στην οργάνωση μέσα από οπτικές οδηγίες.

Γ. Οπτική Σαφήνεια: τονίζει τις σημαντικές πληροφορίες με οπτικό τρόπο. Δίνει έμφαση στα ειδικά μέρη της οδηγίας, τονίζει τι είναι σημαντικό και χρήσιμο, περι-ορίζει τις άσχετες, μη σημαντικές, υπερβολικές πληροφορίες ή εκείνες που χρειά-ζονται αργότερα. Μπορεί να εφαρμοστεί στα φύλλα εργασίας του σχολείου (επικε-φαλίδες, υπογράμμιση, κωδικοποίηση. Σχεδιάστε έχοντας στο μυαλό σας τα ‘περιο-ρισμένα ενδιαφέροντα’ του ατόμου. Χρησιμοποιείστε το πρόγραμμα και προβλέψτε χρόνο για συζήτηση σχετικά με τα ενδιαφέροντα του παιδιού, ενσωματώστε τα ενδια-φέροντα μέσα στα μαθήματα, αξιοποιείστε τα ενδιαφέροντα για να εκπαιδεύσετε σε δύσκολες δεξιότητες.

Βιβλιογραφία

American Psychiatric Association (1994). Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders 4th Edition. American Psychiatric Association. Washington, DC.

Faherty, C. (2000). Τι Σημαίνει για Μένα. Ένα Βιβλίο Εργασίας που εστιάζει στην αυτογνωσία και σε μαθήματα ζωής για το παιδί ή το νέο άτομο με Αυτισμό Υψηλής Λειτουργικότητας ή Σύνδρομο Asperger. Μετάφραση: Βάγια Παπαγεωργίου. Ελληνικά Γράμματα, Αθήνα.

Faherty, C. (2010). Communication: What does it mean to me? Future Horizons. Arlington, Texas.

Marcus, L. Lansing, m., & Schopler, E. (1993). Assessment of the autistic and pervasive developmental disordered child. In: J. Culbertson & D, Willis (Eds.), Testing young children (pp. 319-344). Austin, TX: Pro-Ed.

Mesibov, G.B. (1995). A comprehensive program for serving people with autism and their families: The TEACCH model. In: J.L. Matson (Ed.), Autism in children and adults: Etiology, assessment and intervention (pp. 85-97). Belmont, CA: Brooks/Cole.

Schopler, E. (1997). Implementation of TEACCH Philosophy. In: D. Cohen & F. Volkmar (Eds.),  Handbook of Autism and Developmental Disorders, 2nd Edition. Wiley (pp. 767-795). New York.

Wing, L. (1996). The autistic spectrum. A guide for parents and professionals. Constable, London.

World Health Organization (1992). The ICD-10 Classification of Mental and Behavioural Disorders. World Health Organization, Geneva.